سید محمود حسابی در سال 1281 (ه.ش), از پدر و مادری تفرشی در تهران زاده شدند. پس از سپری نمودن چهار سال از دوران کودکی در تهران, به همراه خانواده (پدر, مادر, برادر) عازم شامات گردیدند. در هفت سالگی تحصیلات ابتدایی خود را در بیروت, با تنگدستی و مرارت های دور از وطن در مدرسه کشیش های فرانسوی آغاز کردند و همزمان, توسط مادر فداکار, متدین و فاضله خود (خانم گوهرشاد حسابی) , تحت آموزش تعلیمات مذهبی و ادبیات فارسی قرار گرفتند.

استاد, قرآن کریم را حفظ و به آن اعتقادی ژرف داشتند. دیوان حافظ را نیز از برداشته و به بوستان و گلستان سعدی, شاهنامه فردوسی, مثنوی مولوی, منشات قائم مقام اشراف کامل داشتند.

شروع تحصیلات متوسطه ایشان مصادف با آغاز جنگ جهانی اول, و تعطیلی مدارس فرانسوی زبان بیروت بود. از این رو, پس از دو سال تحصیل در منزل برای ادامه به کالج آمریکایی بیروت رفتند و در سن هفده سالگی لیسانس ادبیات, در سن نوزده سالگی, لیسانس بیولوژی و پس از آن مدرک مهندسی راه و ساختمان را اخذ نمودند. در آن زمان با نقشه کشی و راهسازی, به امرار معاش خانواده کمک می کردند. استاد همچنین در رشته های پزشکی, ریاضیات و ستاره شناسی به تحصیلات آکادمیک پرداختند. شرکت راهسازی فرانسوی که استاد در آن مشغول به کار بودند, به پاس قدردانی از زحماتشان, ایشان را برای ادامه تحصیل به کشور فرانسه اعزام کرد و بدین ترتیب در سال1924 (م) به مدرسه عالی برق پاریس وارد و در سال 1925 (م) فارغ التحصیل شدند.

همزمان با تحصیل در رشته معدن, در راه آهن برقی فرانسه مشغول به کار گردیدند و پس از پایان تحصیل در این رشته کار خود را در معادن آهن شمال فرانسه و معادن زغال سنگ ایالت "سار" آغاز کردند. سپس به دلیل وجود روحیه علمی, به تحصیل و تحقیق, در دانشگاه سوربن, در رشته فیزیک پرداختند و در سال 1927 (م) در سن بیست و پنج سالگی دانشنامه دکترای فیزیک خود را , با ارائه رساله ای تحت عنوان "حساسیت سلول های فتوالکتریک", با درجه عالی دریافت کردند. استاد با شعر و موسیقی سنتی ایران و موسیقی کلاسیک غرب به خوبی آشنایی داشتند وایشان در چند رشته ورزشی موفقیت هایی کسب نمودند که از آن میان می توان به دیپلم نجات غریق در رشته شنا اشاره نمود.

پروفسور حسابی به دلیل عشق به میهن و با وجود امکان ادامه تحقیقات در خارج از کشور به ایران بازگشت و با ایمان و تعهد, به خدمتی خستگی ناپذیر پرداخت تا جوانان ایرانی را با علوم نوین آشنا سازد.

پایه گذاری علوم نوین و تاسیس دارالمعلمین و دانشسرای عالی, دانشکده های فنی و علوم دانشگاه تهران, نگارش ده ها کتاب و جزوه و راه اندازی و پایه گذاری فیزیک و مهندسی نوین, ایشان را به نام پدر علم فیزیک و مهندسی نوین ایران در کشور معروف کرد.

برخوردهای اغراق آمیز و انتقاد از آن

اغراق هایی که در بیان مرتبه علمی دکتر حسابی و روابط وی با دانشمندان آن عصر در نشریات و کتاب های درسی مطرح شده است اعتراض برخی چهره‌های دانشگاهی را بر انگیخته است.

عکسی که به ادعای برخی منابع مربوط به دکتر حسابی و انشیتن می باشد در واقع متعلق به گودل، ریاضی دان مشهور، است. همچنین خاطره برگزاری مراسم نوروز توسط حسابی و انشتین و سایر دانشمندان پایه و اساسی ندارد و مرحوم حسابی در معدود مصاحبه‌هایی که داشته در بیان خاطرات خود تنها به دیداری کوتاه با آلبرت انشتین اشاره می‌کند که طی آن نظریه خود را برای آن فیزیکدان بزرگ مطرح کرده و انشتین از او خواسته به تحقیقاتش در آن زمینه ادامه دهد. برخلاف آنچه در سرتیتر بسیاری روزنامه‌ها به چشم می خورد وی هرگز ادعای شاگردی انشتین را نداشته است.

طرح اعطای عنوان مرد علمی سال ???? در رشته فیزیک از سوی مرکز بین‌المللی زندگی‌نامه‌ها (کمبریج) به مرحوم دکتر محمود حسابی، به دلیل بی اعتبار بودن صادرکننده آن خدمات درخشان علمی مرحوم دکتر حسابی را خدشه‌دار کرد.

رضا منصوری عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف و معاون سابق وزارت علوم در مصاحبه‌ای می گوید مرحوم حسابی زمانی مقاله‌ای می‌فرستد برای مجله‌ای در پاریس در مورد آنچه در کتب درسی مدارس ما یا برپاکنندگان کتیبه‌ای در دانشگاه اصفهان، آن را نظریه‌ای بسیار عمیق و برتر از نظریه‌های انیشتین تلقی کرده‌اند. بنابر اسناد تاریخی این مقاله برای داوری به سینج، نسبیت‌دان معروف، داده می‌شود که داور به دلیل برخی اشتباهات محاسباتی آن مقاله را برای چاپ نمی‌پذیرد.

دکتر هادی اکبرزاده رییس انجمن فیزیک ایران نیز گفت بخشی از مطالبی که در مورد مرحوم دکتر حسابی از جمله همکاری و ارتباط وی با انشتین مطرح می‌شود اغراق‌آمیز و غیر واقعی است. وی همچنین گفت: انجمن فیزیک ایران در سال‌های اخیر همواره با طرح این قبیل مطالب اغراق‌آمیز برخورد کرده و از جمله در دوره قبلی هیات مدیره انجمن طی نامه‌ای به ریاست دانشگاه اصفهان به درج برخی مطالب غیرواقعی و اغراق‌آمیز در کتیبه یادبود دکتر حسابی اعتراض کرده است.

چه بسا اگر دکتر حسابی می‌توانست به عشق سرشار خود به رفع عقب‌ماندگی‌ها و پیشرفت کشورش غلبه کرده و آسایش کار در آزمایشگاه‌ها و محیط‌های علمی پیشرفته غرب را به شوق خدمت در جامعه عقب نگه‌داشته‌شده ایران دهه‌های نخست سده ???? رها نکرده و تحقیقات علمی موفق خود را در عرصه فیزیک پی می‌گرفت، روزی به فیزیکدانی نامدار در عرصه جهانی و صاحب نظریه تبدیل می‌شد؛ اما روح بلند و متعهد دکتر حسابی که با اغنای خودخواهانه حس علم‌دوستی و کسب عناوین و افتخارات فردی سیراب نمی‌شد، آینده دیگری را برای او رقم زد.

حراج منزل و موزه

بنا به گفته ایرج حسابی، پروفسور حسابی چند سال قبل از فوت وامی به مبلغ ?? میلیون تومان به جهت انجام فعالیت های تحقیقاتی از یکی از بانک ها دریافت نمود و منزل خود را به رهن بانک در آورد. پس از چندی وی درگذشت و موفق به بازگرداندن مبلغ نشد و در سال ???? مبلغ وام با احتساب بهره اش بر ? میلیارد تومان بالغ گردیده است و بانک بر درب منزل دکتر حسابی که موزه نیز در آن واقع است آگهی حراج نصب نمود.
حدود هفتاد سال خدمت علمی ایشان در گسترش علوم روز و واژه گزینی علمی در برابر هجوم لغات خارجی و نیز پایه گذاری مراکز آموزشی, پژوهشی, تخصصی, علمی و ...,

 از جمله اقدامات ارزشمند استاد به شمار می رود که برای نمونه به مواردی اشاره می کنیم:

_ اولین نقشه برداری فنی و تخصصی کشور (راه بندرلنگه به بوشهر)

_ اولین راهسازی مدرن و علمی ایران (راه تهران به شمشک)

_ پایه گذاری اولین مدارس عشایری کشور

_ پایه گذاری دارالمعلمین عالی

_ پایه گذاری دانشسرای عالی

_ ساخت اولین رادیو در کشور

_ راه اندازی اولین آنتن فرستنده در کشور

_ راه اندازی اولین مرکز زلزله شناسی کشور

_ راه اندازی اولین رآکتور اتمی سازمان انرژی اتمی کشور

_ راه اندازی اولین دستگاه رادیولوژی در ایران

_ تعیین ساعت ایران

_ پایه گذاری اولین بیمارستان خصوصی در ایران, به نام بیمارستان "گوهرشاد"

_ شرکت در پایه گذاری فرهنگستان ایران و ایجاد انجمن زبان فارسی

_تدوین اساسنامه طرح تاسیس دانشگاه تهران

_ پایه گذاری دانشکده فنی دانشگاه تهران

_ پایه گذاری دانشکده علوم دانشگاه تهران

_ پایه گذاری شورای عالی معارف

_ پایه گذاری مرکز عدسی سازی اپتیک کاربردی در دانشکده علوم دانشگاه تهران

_ پایه گذاری بخش آکوستیک در دانشگاه و اندازه گیری فواصل گام های موسیقی ایرانی به روش علمی

_ پایه گذاری و برنامه ریزی آموزش نوین ابتدایی و دبیرستانی

_ پایه گذاری موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران

_ پایه گذاری مرکز تحقیقات اتمی دانشگاه تهران

_ پایه گذاری اولین رصدخانه نوین در ایران

_ پایه گذاری مرکز مدرن تعقیب ماهواره ها در شیراز

_ پایه گذاری مرکز مخابرات اسدآباد همدان

_ پایه گذاری انجمن موسیقی ایران و مرکز پژوهش های موسیقی

_ پایه گذاری کمیته پژوهشی فضای ایران

_ ایجاد اولین ایستگاه هواشناسی کشور (در ساختمان دانشسرای عالی در نگارستان دانشگاه تهران)

_ تدوین اساسنامه و تاسیس موسسه ملی ستاندارد

_ تدوین آیین نامه کارخانجات نساجی کشور و رساله چگونگی حمایت دولت در رشد این صنعت

_ پایه گذاری واحد تحقیقاتی صنعتی سغدایی (پژوهش و صنعت در الکترونیک, فیزیک, فیزیک اپتیک, هوش مصنوعی)

_ راه اندازی اولین آسیاب آبی تولید برق (ژنراتور) در کشور

_ ایجاد اولین کارگاه های تجربی در علوم کاربردی در ایران

_ ایجاد اولین آزمایشگاه علوم پایه در کشور

سالشمار زندگی پرفسور دکتر محمود حسابی

1281- تولد در شهر تهران.
1285- مهاجرت به بغداد بدلیل انتصاب پدرش بعنوان سفیر ایران در عراق.
1287- مهاجرت به دمشق بهمراه خانواده.
1288- عزیمت به بیروت در سن 7 سالگی.
- آغاز تحصیلات ابتدایی در مدرسه فرانسوی بیروت و آشنایی با زبان فرانسه.
1293- اخذ دیپلم غریق نجات در رشته شنا.
1299- اخذ لیسانس ادبیات و علوم از دانشگاه آمریکایی بیروت.
1300- دریافت مدرک مهندسی راه و ساختمان از دانشکده مهندسی بیروت در سن 19 سالگی.
- گذراندن بخشی از برنامه آموزشی پزشکی دانشگاه بیروت.
1303- اخذ دانشنامه های ستاره شناسی و نجوم و زیست شناسی از دانشگاه آمریکایی بیروت.
1304- عزیمت به پاریس و اخذ درجه مهندسی برق از دانشکده برق پاریس.
1305- اخذ مدرک تحصیلات معدن مدرسه عالی معدن پاریس.
1306- اخذ مدرک دکتری فیزیک از دانشگاه سوربن فرانسه با نمره عالی در سن 25 سالگی تحت عنوان "حساسیت سلول های فتوالکتریک".
- بازگشت به ایران و استخدام در وزارت راه و ترابری بعنوان مهندس راه سازی.
- برنده جایزه اول مدرسه موسیقی ( کنسرواتور ) پاریس بدلیل مهارت در نواختن ویولن و پیانو.
1307- تاسیس مدرسه مهندسی وزارت راه و ترابری و تدوین بخشی از نظامنامه آن.
- تهیه نقشه ساختمانی راه ساحلی سراسری میان بندرهای خلیج فارس از بوشهر تا بندر لنگه.
- تاسیس دارالمعلمین بدلیل رشد تاسیس مدرسه های متوسطه و نیاز مبرم به معلم برای تدریس دروس مربوطه.
- ساخت اولین رادیو در کشور.
1308- تاسیس دانشسرای عالی و تدریس در آنجا.
1310- ایجاد اولین ایستگاه هوا شناسی در ایران.
- نصب و راه اندازی اولین دستگاه رادیولوژی در ایران.
- راه اندازی اولین آنتن فرستنده در کشور .
- راه اندازی اولین مرکز زلزله شناسی کشور.
- تاسیس و تشکیل انجمن فیزیک ایران و عضویت آن از همان سال در انجمن فیزیک اروپا، آمریکا، فرانسه و آکادمی علوم نیویورک.
1311- تعیین ساعت ایران.
1312- تاسیس بیمارستان خصوصی گوهرشاد به یاد مادرش و الزام به رعایت کامل حجاب توسط کارکنان.
1313- تدوین قانون و پیشنهاد تاسیس دانشگاه تهران به دولت وقت .
- تاسیس دانشکده فنی و تدریس و عهده داری ریاست آن بمدت 2 سال.
- تاسیس دانشکده علوم دانشگاه تهران و عهده داری ریاست آن از سالهای 1321 تا 1327 و همچنین از سال 1330 تا 1336 جمعا بمدت 12 سال.
- عضویت در شورای دانشگاه.
- عضویت در انجمن اصطلاحات علمی.
- عضویت در شورای عالی فرهنگ.
- تاسیس و ریاست انجمن پژوهش فضای ایران.
1314- نگارش کتاب با عنوان " راه ما ".
1318- تالیف کتاب فیزیک دوره اول متوسطه.
1324- نگارش رساله " تفسیر امواج دوبروی ".
1325- تحقیق علمی با عنوان " استنتاج ساختمان ذرات اصلی هسته اتم از نظریه نسبیت عمومی اینشتین "دانشگاه پرینستون.
- نگارش رساله با عنوان " ماهیت ماده " در دانشگاه تهران.
1326- تدوین صورتجلسه آکادمی ملی علوم .
- نگارش مقاله با عنوان "ذرات پیوسته" چاپ آکادمی علوم آمریکا.
- تحقیق اثر مجاورت ماده بر مسیر نور در دانشگاه شیکاگو با عنوان همکار تحقیقاتی در انیستیتوی علوم هسته ای شیکاگو.
- تحقیق علمی "اصلاح قانون جاذبه عمومی نیوتن" و "قانون میدان الکترومانیتیک ماکسول".
- تحقیق علمی "اثر ماده بر مسیر عبور نور و انحراف شعاع نورانی د ر مجاورت سطح یک جسم" انیستیتو علمی شیکاگو.
1330- تا سال 1349 اقدام به پایه گذاری مرکز تحقیقات و راکتور اتمی دانشگاه تهران.
- ایجاد اولین ایستگاه هواشناسی کشور (در ساختمان دانشسرای عالی در نگارستان دانشگاه تهران).
- تاسیس سازمان انرژی اتمی و عضویت در هیات دائمی کمیته بین المللی هسته ای.
- پایه گذاری مدارس عشایری و تاسیس اولین مدرسه عشایری ایران.
- تاسیس و ریاست موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران.
- پایه گذاری شورای عالی معارف .
- پایه گذاری مرکز عدسی سازی اپتیک کاربردی در دانشکده علوم دانشگاه تهران .
- پایه گذاری بخش آکوستیک در دانشگاه و اندازه گیری فواصل گام های موسیقی ایرانی به روش علمی .
- پایه گذاری و برنامه ریزی آموزش نوین ابتدایی و دبیرستانی.
- ایجاد اولین ایستگاه هواشناسی کشور (در ساختمان دانشسرای عالی در نگارستان دانشگاه تهران).
- تدوین آیین نامه کارخانجات نساجی کشور و رساله چگونگی حمایت دولت در رشد این صنعت .
- پایه گذاری واحد تحقیقاتی صنعتی سغدایی (پژوهش و صنعت در الکترونیک, فیزیک, فیزیک اپتیک, هوش مصنوعی) .
- منصوب شدن بعنوان وزیر فرهنگ در دولت دکتر مصدق.
- عضویت در هیات خلع ید انگلیس از نفت ایران.
- اولین رئیس هیات مدیره و مدیر عامل شرکت ملی نفت ایران.
- راه یافتن به مجلس سنا و ادامه فعالیت در مجلس سنا تا سال 1342 .
- مخالفت جدی با طرحهایی چون کاپیتولاسیون و عضویت ایران در قرارداد سنتو.
1333- تدوین قانون استاندارد و تاسیس موسسه استاندارد ایران.
1335- تاسیس اولین رصدخانه نوین ایران.
- تاسیس اولین مرکز مدرن تعقیب ماهواره در شیراز.
1340- نگارش کتاب "دیدگانی فیزیکی".
- نگارش "واژه نامه تخصصی فیزیک" تا سال 1369.
- تدوین آیین نامه امور مالی دانشگاه تهران.
1342 - نگارش "فیزیک جدید و فلسفه ایران باستان.
1345- نگارش کتاب نگره کاهنربایی.
1346 - نگارش "شجره نامه خانواده حسابی.
1348- نگارش کتاب "فیزیک حالت جامد".
1349- پایه گذاری انجمن موسیقی ایران و مرکز پژوهش های موسیقی.
- موسس و عضو پیوسته فرهنگستان زبان ایران.
1350- انتخاب بعنوان استاد ممتاز دانشگاه.
- نگارش کتاب با نام " توانایی زبان فارسی ".
1356- نگارش رساله با نام " نظریه ذره های بی نهایت گسترده " .
1358- نگارش کتاب " دیدگانی کوانتیک ".
1366- ملقب شدن به پدر فیزیک ایران در کنگره 60 سال فیزیک ایران.
1367- انتخاب بعنوان مرد علمی سال جهان.
1368- نگارش کتاب "وندها و گهواژه های فارسی".
1371- در 12 شهریور همان سال در بیمارستان دانشگاه ژنو بدرود حیات گفت و در شهر دانشگاهی تفرش چهره در نقاب خاک کشید.